Saini e Alu i luga

Puipuiga ma le fa'aleleia atili o le galulue fa'asaienisi fa'avaomalo mo gaioiga o le tau

O lo'o una'ia e le sosaiete fa'asaienisi a le lalolagi le lagolago faifaipea mo su'esu'ega fa'asaienisi ma le galulue fa'atasi e tali atu i suiga o le tau, o se tasi o fa'alavelave sili ona lavelave ma fa'alavelave i le lalolagi i o tatou taimi.

O le faamatalaga a le International Science Council (ISC) ma Itutino Soofaatasi* e fa'ailoa mai ai le fa'alavelave o lo'o i ai nei mo su'esu'ega fa'atatau i suiga o le tau, ua fa'ailogaina i le fa'aitiitiga o tupe ma le mana'oga fa'anatinati e puipuia galuega fa'asaienisi, fa'amausalī le fa'asaienisi ma fausia le fa'atuatuaga i fa'asaienisi ma fa'alapotopotoga fa'asaienisi e ala i auala fa'atasi ma galulue fa'atasi.

Ua tautino le ISC ma ona Faalapotopotoga Soofaatasi e galulue faatasi ma le tele o paaga e aofia ai le au faatupeina, malo, faalapotopotoga lautele, le lautele lautele o sosaiete faasaienisi, ma tagata lautele e puipuia ma faaleleia le galulue soosootauau faava o malo mo le mataituina o le tau ma gaioiga.

faʻamatalaga

O suiga o le tau o le Anthropogenic o se tasi lea o faʻalavelave sili ona faigata ma faʻalavelave o loʻo feagai ma tagata. O loʻo faʻaalia i aʻafiaga fesoʻotaʻi, faʻalavelave le tutusa, ma manaʻomia mo gaioiga faʻatasi i le tulaga o le lalolagi, faʻapipiʻiina i fofo faʻapitoa e faʻatatau mo faʻafanua, tala faasolopito, socio-economic ma aganuu eseese1. E mana'omia le galulue fa'asaienisi fa'ava-o-malo mo le tali atu i ia lu'itau tu'ufa'atasi. E fa'afaigofie ai le tu'ufa'atasiga o mea tau tupe ma tagata faigaluega, fa'aleleia le fefa'asoaa'i o fa'amaumauga, ma fa'aleleia le alualu i luma fa'asaienisi e ala i le tu'ufa'atasia o fa'amaumauga ma va'aiga mai tu'aiga eseese. O le Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), mo se faʻataʻitaʻiga, sa avea ma faʻatautaia taua o suʻesuʻega suiga o le tau, faiga faʻavae ma feutagaiga faavaomalo. O le galulue fa'atasi e fa'amalosia ai le maliliega fa'asaienisi ma fa'atupu tulaga e mafai ai ona fa'aliliuina fa'atekonolosi, felagolagoma'i fa'apolokiki ma tipiloma fa'asaienisi. O lo'o una'ia e le sosaiete fa'asaienisi a le lalolagi le lagolago faifaipea mo su'esu'ega fa'asaienisi ma le galulue fa'atasi e fo'ia ai lu'itau umi e matua a'afia ai lo tatou soifua manuia.   

Fa'atuatuaina, fa'aonaponei fa'asaienisi o le tau e mana'omia e lagolago ai fetu'una'iga ma faiga fa'aitiitiga, fa'aagaaga fa'atekonolosi fa'atekonolosi, fa'ailoa fuafuaga umi, ma fa'ao'o atu fa'amanuiaga lautele mo le atina'e gafataulimaina. O le fa'aleagaina o agava'a ma auala mo le aoina ma le fa'asoa fa'aauauina o fa'amaumauga e fa'amata'u ai lo tatou gafatia e tali atu i a'afiaga o le tau i aso nei ma le lumana'i. Mo se fa'ata'ita'iga, o le fa'alaloina o le va'aiga o le tau e matua fa'aitiitia ai lo tatou gafatia e va'ai ai fa'alavelave matuia o le tau ma tu'uina atu ai se lapataiga vave. A aunoa ma le fa'asoa fa'asoa ma lapataiga vave, o le fa'ateleina o le fa'aalia ma le a'afia i ia fa'alavelave o le a fa'ateleina ai le tau o le toe fa'aleleia ma le toe fa'aleleia. 

O le tulaga faigata ma le lavelave o lo'o i ai nei ua mafua ai le tele o fa'alavelave mo su'esu'ega fa'atatau i le tau ma le galulue fa'atasi, fa'apea fo'i ma le fa'aliliuina o le poto fa'asaienisi ile fa'aitiitiga fa'apitoa ma fa'atatauga. O loʻo matou feagai ma se faʻaititia tele o le faʻatupeina o polokalame faʻasaienisi ma atinaʻe galulue faʻatasi i le tele o itulagi o le lalolagi.2. O le utiuti tele o punaoa e mafua mai i nei tipi, o loʻo tulaʻi mai ai ni faʻalavelave faʻafuaseʻi mo fesoʻotaʻiga ma faʻalapotopotoga ua leva ona tautuaina le lalolagi lautele e avea ma faʻavae mo le faʻamaopoopoina o le atinaʻeina o le malamalama ma ua faʻaalia mo o latou aafiaga lelei i le atunuʻu ma faʻaitulagi.  

O lenei tulaga e maua ai le avanoa e toe mafaufau ai pe fa'afefea ona fa'aagaagaina fa'asaienisi fa'atatau i suiga o le tau, fa'atautaia ma tu'ufa'atasia i faiga fa'avae. O le matafaioi mo le fa'atumauina o fa'atupega o su'esu'ega o le tau e tatau ona fa'asoa fa'atasi ona o nei tupe fa'afaigaluega e maua ai fa'amanuiaga mo nu'u i le lalolagi atoa.  

O lo'o iai fo'i le mana'oga e fa'asaoina galuega fa'asaienisi, e aofia ai fa'amaumauga (e pei o fa'amaumauga fa'asolopito mo le mata'ituina), ma ia mautinoa o lo'o fa'atupuina ma fa'asoa fa'atasi ma e mafai ona maua, manino ma tuto'atasi.  

E tutusa lava le faanatinati o le manaʻoga e lagolagoina le faʻasaienisi faʻamaoni ma faʻaleleia le faʻalagolago o tagata lautele i faʻasaienisi ma faʻalapotopotoga suʻesuʻe. I le tulaga o loʻo i ai nei i le lalolagi, lea ua avea ai faʻamatalaga sese, faʻasesega ma faʻamatalaga sese o faʻamatalaga ua avea ma popolega tele, e sili atu le taua nai lo se isi lava taimi mo sosaiete faʻasaienisi e faʻaalia le taua o suʻesuʻega ma faʻalauteleina le tatala o faʻamatalaga e uiga i le amio ma fesoʻotaʻiga o suʻesuʻega.3. O fausaga ma punaoa malolosi e puipuia ai le manino ma maua ai le faatuatuaina lautele e taua mo lenei mea.  

Saienisi e mafai ona saofagā i taunu'uga fa'ale-agafesootai, tamaoaiga, ma le si'osi'omaga4. A'o iloa le moni o fua fa'atatau tau tamaoaiga ma faiga fa'apolokiki, e tatau ona fa'aagaaga taumafaiga fa'asaienisi e tautuaina manuia lautele mo taimi umi ma galue agai i le fo'ia o lu'itau tetele o le lalolagi. O le fo'ia o lu'itau o le tau e mana'omia ai fo'i le ta'utinoga i le fa'amautinoaina o le fa'asaienisi e sili atu ona matala, fa'atasi, ma fa'atino, ma fa'amalosia le galulue fa'ava-o-malo ma le galulue fa'atasi ma sosaiete. 

O le Fono Fa'asaienisi Fa'avaomalo (ISC) e aofia ai ma ana fa'alapotopotoga fa'atasi e una'ia le au fa'atupe, malo, fa'alapotopotoga fa'apitoa, sosaiete fa'asaienisi, ma le lautele lautele ina ia galulue fa'amalosi e puipui ma fa'aleleia le galulue fa'asaienisi faavaomalo mo le mata'ituina o le tau ma gaioiga. Matou te iloa le faʻatuatuaina ma punaoa na faʻapipiʻiina e malo ma faʻalapotopotoga faʻatupeina i le atinaʻeina o le poto.  

Faatasi ai ma se lagona o le fefaʻasoaaʻi tiute ma i le feagai ai ma suiga o tulaga o le lalolagi, malamalama o talanoaga ma suʻesuʻega taua e taua e ausia ai le aʻafiaga, matou te tuuto atu i gaioiga nei: 

  • Fausia le gafatia i totonu o le sosaiete faasaienisi ia auai i faiga fa'atasi, fa'atupu fa'atasi ma tagata fai faiga fa'avae, fa'atupe, ma tagata lautele; fausia o fegalegaleaiga lelei i le va o le natura ma le agafesootai ma humanities; galue e atia'e fe'au manino ma maua i luga o fa'amaoniga e feso'ota'i ma suiga o le si'osi'omaga o le lalolagi ma ona a'afiaga; fa'amautinoaina o lo'o avanoa faleteuoloa fa'atuatuaina e fa'atonu, fa'asao ma fa'asoa fa'amaumauga maualuga; ma le lagolagoina o le toe fuata'iga o su'esu'ega su'esu'ega ma faiga fa'asalalau ina ia fa'amanino lelei ma fa'amalosia galuega fa'aagafesootai ma fa'asaienisi faigata. 
  • Galulue ma le tele o tagata faatupeina, e aofia ai tagata lautele, tagata tumaoti ma fesoasoani alofa o le faasaienisi ma atinae ina ia mautinoa le umi, manino, ma le gafataulimaina le faatupeina o le faasaienisi o le tau i le tautuaina o le manuia lautele, aʻo vaseina le manaʻoga mo fausaga ma faʻatupega e lagolagoina le manino, sili atu fesoʻotaʻiga lautele ma fesoʻotaʻiga tomai, e aunoa ma le faʻasaienisi o le tau e tumau pea ona faʻafitauli i faʻamatalaga sese ma le leai o se gaioiga.  
  • Lagolago fai tulafono i le fa'afeso'ota'iina o su'esu'ega i faiga fa'avae lautele i le tulaga fa'apitonu'u, fa'aitulagi ma le atunu'u ma fa'amalosia le galulue fa'ava-o-malo e tali atu i suiga o le tau.   
  • Galulue ma le faiga multilateral ia puipuia ma faʻaleleia le matafaioi a le saienisi, tekinolosi, ma faʻafouga e avea ma faʻamalosia o atinaʻe gafataulimaina, faʻatagaina tutusa le fefaʻasoaaʻi o le poto faʻasaienisi ma faʻamalosia le teufaafaigaluega i le tipiloma faʻasaienisi e faʻaogaina le galulue faʻasaienisi mo le manuia o le lalolagi ma ia saofagā i le filemu, saogalemu, ma le soifua manuia. 
  • Fa'atasi ma tagata lautele lautele ia lagolago fa'atasi tupe fa'afaigaluega i le faasaienisi ma le felagolagomai fa'asaienisi, ma mafai ai ona manino, avanoa, talafeagai, fa'atuatuaina ma fa'amatalaga fa'apitoa i suiga o le tau ma lu'itau fa'aauau. 

O le puipuia ma le fa'aleleia atili o le galulue fa'asaienisi fa'ava-o-malo e le o se filifiliga; o se manaoga faanatinati. O le galulue faatasi e o faatasi ma le atinaʻeina ma le fefaʻasoaaʻi o le poto faʻasaienisi i se auala e tatala, faʻatasi ma faʻatino. E sili atu nai lo se isi lava taimi, tatou te mana'omia le 'ese'ese ma le felagolagoma'i fa'asaienisi o le tau e tali atu ai i fa'afitauli o le tau i se auala e sili atu le atoatoa ma fa'avae i fa'amaoniga, fa'aolaina manuia mo nu'u, malo ma le paneta ma mo le manuia o tagata uma.  


le Itutino Soofaatasi o polokalame fa'asaienisi fa'atasi ma polokalame o lo'o lagolagoina e le ISC ma isi fa'alapotopotoga fa'ava-o-malo ma fa'alapotopotoga. O lo'o i lalo na lagolagoina lenei fa'amatalaga:


fetaui

Megha Sud

Megha Sud

Ofisa Sinia Saienisi

Fono Faasaienisi Fono

Megha Sud

Fa'aauau pea le fa'afou ma a matou nusipepa

Ata: Polofesa Ed Hawkins (Iunivesite o Faitautusi), CC BY 4.0